Verlangens in Farewell
Een interview met Ditteke Mensink
“Here, in the land of the free, there seems not limit for the horizon.”
Lady Grace Drummond-Hay, Farewell
De film Farewell van radioprogramma- en documentairemaakster Ditteke Mensink gaat op 15 april in première. Tijdens IDFA 2009 werd een preview van de film getoond. Dit leverde een nominatie op als beste Nederlandse documentaire. Farewell onthult het verhaal van Lady Grace Drummond-Hay’s lucht om de wereld in de Graf Zeppelin, enkel aan de hand van archiefbeelden uit de jaren twintig. In een gesprek met Mensink gaan we zowel in op het verlangen van Lady Hay om de wereld te ontdekken vanuit de lucht, als Mensink’s drijfveren voor het maken van deze documentaire.
Het onderwerp van de film is in eerste instantie ingegeven door Gerard Nijssen, de beeldresearcher die ook de archiefbeeld voor Andere Tijden en In Europa verzorgt. Mensink legt uit dat hij wist van het bestaan van de archiefbeelden van deze vroege zeppelinvlucht. Op deze archiefbeelden is te zien hoe in het New York van 1929 voorbereidingen getroffen worden voor de eerste zeppelinreis rond de wereld. Journaliste Lady Grace Drummond-Hay zou aan boord gaan van deze LZ 127, ofwel aan boord van de Graf Zeppelin. Haar verlangen, en dat van haar medepassagiers, om rond de werel te reizen per zeppelin is in grote mate representatief voor de bijzondere wisselwerking tussen technologische vooruitgang en moderniteitgevoelens dat het begin van de twintigste eeuw typeerte. Ondanks een aantal ongelukken met zeppelins in voorgaande jaren hoopte men eind jaren twintig op een keerpunt in de geschiedenis te zijn aangekomen. Hierdoor waren er zeer hoge verwachtingen van deze groots aangekondigde vlucht Mensink vertelt echter dat het niet zozeer technische, machinale modernisme van de Graf Zeppelin was dat direct tot haar verbeeldin sprak, maar dat ze getroffen werd door een veel menselijker verhaal.
Foto credit: USC, California Historical Society
Mensink geeft toe dat “pas toen ik wist dat er zich ook een vrouwelijke journalist aan boord van de zeppelin bevond, mijn interesse voor verhaal gewekt was.” Deze vrouwelijke passagier was Lady Hay, een ambitieuze journaliste die voor de vele vrouwelijke lezers van de Amerikaanse krant Hearst Press nieuws bracht vanuit een “vrouwelijk” perspectief. Lady Hay was dan ook aan boord van de Graf Zeppelin gekomen om verslag te doen van deze wereldreis, waarbij ze vergezeld werd door ruim veertig mannelijke medepassagiers. Maar journalistiek was slechts één van Grace’s motieven om op reis te gaan. Het was namelijk bovenal haar verlangen naar avontuur dat haar tot een dergelijke reis motiveerde. De landsgrenzen overschrijden, of zelfs een wereldreis maken, was voor velen destijds slechts een droom – helemaal als vrouw zijnde. Gedreven door ambitie speelde Grace zich in de kijker bij Hearst Press, het bedrijf dat de reis sponsorde en de pasagierslijst samenstelde. Hierdoor werd het voor haar mogelijk om als eerste vrouw de wereld rond te zweven in een zeppelin. Grace zou deze reis nu echter wel met haar voormalige minnaar Karl, een van de andere passagiers moeten ondernemen. Een ongemakkelijke samensmelting van werk en privé, vooral omdat Karl was aangesteld door Hearst Press als toezichthouder op Grace’s journalistieke werk.
Mensink vertelt het verhaal vanuit het perspectief van Grace middels een voice-over. Om zich als het ware te verplaatsen in Grace, heeft ze veel onderzoek gedaan naar correspondentie tussen haar en Karl en hun relatie aan boord. “Tijdens mijn onderzoek kwam ik erachter dat Grace, na haar huwelijk met een veel oudere man, een keuze had gemaakt om voortaan door eht leven te gaan als de tweede vrouw, oftewel de minnares, van Karl,” aldus Mensink. In de film is te zien hoe Grace langzamerhand door die relatie veranderd en daarbij een andere houding aanneemt op het gebied van haar werk, maar ook in haar privéleven. Soms lijkt het alsof liefdesverdriet de overhand zal krijgen in haar leven, maar bij de aankomst in New York, het eindpunt van de reis, wordt Grace gehuldigd tijdens een parade door de stad en realiseert ze zich plotseling dat ze eigenlijk “the luckiest girl in te world” is.
“Maar,” zegt Mensink, “Farewell is niet alleen een liefdesverhaal.” De documentaire toont ook een wereldgeschiedenis aan de hand van de reis die de zeppelin aflegt, waarbinnen Grace’s verhaal zich ontwikkelt. Hoewel de eerste luchtschepen in Duitsland werden gebouwd, en de zeppelin ook wordt gezien als typisch Duits symbool, is opmerkelijk genoeg New York het vertrekpunt van de wereldreis. Dit transnationale verband is in wezen een direct gevolg van de Eerste Wereldoorlog. Na de oorlog had Duitsland geen kapitaal meer en voelde zij zich gedwongen de Duitse luchtschepenexpertine met bijhorende ontwerpen te verkopen aan het buitenland. Zo namen de Verenigde Staten de taak over als leidend luchtschepenbouwend land en werd Friedrichshafen voor de Graf Zeppelin slechts een tussenstop in plaats van het start- en eindpunt van de reis. Na de barre tocht over de Sovjet Unie landde de zeppelin in het exotische Tokio om vervolgens de Grote Oceaan over te steken. Daarna reisde zij verder af naar Los Angeles om uiteindelijk weer aan te komen in New York. Het feit dat al het beeldmateriaal van deze lange reis over verschillende landschappen en culturen origineel en niet gereconstrueerd is, gunt de kijker een unieke blik in de geschiedenis. De fim verbeeldt deze geschiedenis vanuit een tweeledig perspectief: wisselend vanuit het oogpunt van de passagier en gezien vanaf het land waarover de zeppelin vliegt. Hierdoor wordt niet alleen de sfeer aan boord van het voertuig voelbaar, maar krijgt de kijker ook een beeld van de ontvangst van dit luchtschip op het land. De reactie van mensen op de overvliegdende zeppelin varieerde van een uitbundig onthaal tot een onheilspellend en grimmig wantrouwen, wanneer het reisgezelschap het territorium van het communistisch regime nadert.
Bij de starf van de Graf Zeppelin wereldreis. De Engelse journaliste Lady Drummond-Hay is de enige vrouwlijke passagier die de wereldreis meemaakt.
Zo toont Mensink enerzijds de naïeve wereld van de roaring twenties, zoals zichtbaar in het kapitalistische Amerika en de wereld van de geisha’s in Japan, maar ook de politieke spanningen voelbaar op de grond. Dit betreft vooral het opkomende nationaal socialisme in Berlijn dat de nodige disputen aan boord van de zeppelin met zich meebrengt. Mensink schetst met Farewell een tijdsbeeld van de jaren twintig, met op de achtergrond de opkomende dreinging van de naderende onrust in de jaren dertig. Een spanning die de toeschouwer – met voorkennis van de geschiedenis – onvermijdelijk door de film heen voelt. Op poëtische wijze heeft Mensink het liefdesverhaal van Grace hier doorheen geweven, dat weer zijn eigen spanningen met zich meebrengt. Op deze wijze is Mensink erin geslaagd met Farwell zowel een persoonlijke kijk als een wereldlijk overzicht op al deze gebeurtenissen te bieden; en dit alles gevat aan boord van de Graf Zeppelin.
Hoewel de film tijdens IDFA werd getoond, is het maar de vraag of Farewell geheel onder het genre “documentaire” onder te brengen valt, aangezien de verhaallijn zich ook goed leent voor een speelfilm. Volgens Mensink is de film dan ook beter te vergelijken met een historische roman; geweven rond de rode draad van een liefdesverhaal, terwijl deze tegelijkerijd een mooi tijdsbeeld schetst in de vorm van een spannend avontuur. De reden dat Mensink voor deze film alleen archiefbeelden heeft willen gebruiken wordt duidelijk als ze vertelt over haar passie voor zulke beelden: “Archiefbeelden gunnen ons een unieke blik op de wereld, zoals deze in het verleden is geweest. Ik krijg er altijd een melancholisch gevoel van.” Het is de sfeer van deze nostalgie, die de archiefbeelden bij Mensink oproepen en die Farewell maken tot een poëtische film over het einde van de jaren twintig, waarin Lady Hay haar avontuurlijke reis om de wereld beleeft.
This article was written together with Imara Limon and published in April 2010 in the art and culture magazine Simulacrum with the theme Beyond the Horizon.