Fenomenale Fuji
De Japanse Fuji is een icoon en een cliché: vereerd als god, en de meest gefotografeerde berg ter wereld. Juist dat laatste aspect inspireerde de Nederlandse Fiona Tan tot een nieuw werk.
Voor haar nieuwste kunstwerk vroeg de Nederlandse kunstenaar Fiona Tan via haar website om foto’s van de berg Fuji in Japan. Ze werd bedolven onder meer dan drieduizend foto’s van mensen van over de hele wereld. ‘Sommige foto’s zijn technisch perfect, maar daardoor ook cliché, steriel en saai’, vertelt Tan, ‘andere zijn kitsch door hun artificiële kleuren. Dan zijn er ook nog onscherpe, wazige, gehaaste selfies en smartphonekiekjes.’
Al die foto’s heeft ze verwerkt in haar foto- en filmwerk Ascent, dat nu te zien is in Museum De Pont in Tilburg. Daarnaast gebruikt ze beelden uit de collectie van het Japanse Izu Photo Museum, foto’s van 19de-eeuwse filmstudio’s, propagandabeelden uit de jaren dertig en Amerikaanse persfoto’s.
Het is niet vreemd dat Tan zoveel beeldmateriaal van dit nationale icoon van Japan vond en ontving. Dat komt vooral door zijn hoge esthetische kwaliteit, zoals conservator Japanse prenten van het Rijksmuseum Marije Jansen beschrijft: ‘De berg is kegelvormig, symmetrisch, met een mooie kroon van sneeuw op de top. Fuji is zoals een klein kind een berg zou tekenen.’
Daarbij zijn er bijna geen obstructies die het zicht op de hoogste berg van Japan (3776 m) versperren. Op een heldere dag kun je hem vanaf een hoge wolkenkrabber in Tokio zien. Helaas voor de vele toeristen, zit de top vaak in de wolken en is de Fuji soms helemaal niet te zien, door dichte mist. Dit draagt wel bij aan de mystiek die de majestueuze berg al eeuwen omhult. Volgens de Japanse religie shintoïsme zijn bergen heilig en wordt de Fuji bewoond door berggeesten, die wilde dieren beschermen en zorgen dat rivieren stromen. Tot 1709 was de Fuji een actieve vulkaan en hingen er vaak rookpluimen boven.
Tijdens de Edo-periode (1603-1886) ontstond er een ware cultus rond het beklimmen van de berg. In de 19de eeuw telden speciale Fuji-genootschappen wel 70.000 leden. Omdat het vrouwen lange tijd niet was toegestaan om naar de top te klimmen, werden er speciaal voor hen mini-Fuji’s aangelegd.
Werelderfgoed
In 2013 riep Unesco de berg uit tot werelderf- goed, vanwege zijn culturele betekenis als inspi- ratiebron voor talrijke dichters en kunstenaars. De betekenis is geleidelijk gegroeid. Zo zien we op 19de-eeuwse prenten de Fuji uittorenen boven de drukke straten van Edo, het huidige Tokio. Of als herkenningspunt aan de horizon op een prent van een kat die op de vensterbank naar buiten kijkt. ‘Kunstenaars uit Edo teken- den de berg in eerste instantie omdat deze zo goed zichtbaar was vanuit de stad, niet zozeer omdat ze het als een heilige berg beschouwden’, zegt Jansen. ‘Je ziet ook dat de Fuji bijvoorbeeld voor kunstenaars uit Kioto, dat 300 kilometer oostelijker ligt, niet echt een thema is.’
De Fuji is wel zichtbaar op het grootste deel van de vijfhonderd kilometer lange kustroute van Edo naar Kioto, die in het Japans de Tokaido (oostelijke zeeweg) wordt genoemd. In de 18de eeuw waren er steeds meer reizigers te vinden op deze route, vanwege versoepelde wetgeving.
Er ontstond een ‘cultuur van beweging’, met reisgidsjes, kaarten en souvenirs. Kunstenaars en uitgevers maakten daar dankbaar gebruik van. De prentserie die kunstenaar Ando Hi- roshige maakte van de Tokaido, waarop de Fuji meermaals voorkomt, was zo populair dat er per ontwerp naar schatting 10.000 tot 12.000 exemplaren van gedrukt zijn.
Katsushika Hokusai, Helder weer en een zuidelijke wind uit Zesenderig gezichten op de berg Fuji, 1830
Van Katsushika Hokusais eerdere prenten- serie Zesendertig gezichten op de berg Fuji, uit 1830, bestaan niet zoveel exemplaren, maar zijn prenten van de Fuji zijn wereldberoemd. Zo beeldde Hokusai op zeventigjarige leeftijd de berg roodgloeiend af, en gebruikte hij voor de luchten Pruisisch blauw pigment. En wie kent niet het meest iconische beeld van Fuji, De grote golf bij Kanagawa, waarin de bemanning van kleine boten geconfronteerd wordt met een monsterlijke golf. Achter deze woelige zee doemt de Fuji op, als een vuurtoren die de zeevarenden naar huis leidt. ‘Deze prenten van Hokusai zijn tegenwoordig erg moeilijk te vinden’, vertelt Jansen. ‘De meeste prenten bevinden zich in de collecties van grote musea. De exemplaren uit de rijke collectie van het Rijksmuseum zijn afkomstig uit de verzameling die de tabakshandelaar Ferdinand Lieftinck in 1956 aan het museum verkocht.’
Door de prenten van Hokusai en Hiroshige is de Fuji in het Westen een symbool geworden voor Japan. Na de openstelling van Japan in 1867 konden westerlingen ernaartoe reizen, met als gevolg een ware Japan-rage in Europa. Ook Vincent van Gogh citeerde in het portret dat hij maakte van Père Tanguy een prent van Hiroshige waarop de berg Fuji te zien is.
Fiona Tan stapte met Ascent bewust in die rijke traditie. In eerste instantie dacht ze dat ze voor dit project de Fuji daadwerkelijk zou moeten beklimmen. Toen ze echter de duizenden foto’s kreeg, besloot ze de berg via een imaginaire reis te veroveren. ‘Ik voelde me aangetrokken tot de ongelofelijk rijke geschiedenis, mythologie en herinneringen die verbonden zijn met deze plek; het is een berg met een onmetelijke culturele betekenis.’
Op de voice-over bij haar installatie ontvouwt zich een dialoog tussen een Engelse schrijfster en vertaalster en een Japanse fotograaf. Het verhaal vermengt zich met de legendes en de geschiedenis van de Fuji. Zo is de filminstallatie een mengsel van documentaire en fictie. ‘Een berg is altijd hetzelfde en verandert nooit, dit is heel duidelijk te zien in elke foto in mijn werk’, vertelt Tan. ‘Dat geeft ons de mogelijkheid om onze eigen ideeën en gedachten de vrije loop te laten en die op de Fuji te projecteren.’
‘Ascent’ Fiona Tan
11 februari t/m 11 juni 2017
De Pont Tilburg
This article was published on 25 Februari 2017 in FD Persoonlijk, the magazine of Het Financieele Dagblad.
