De bijbelse Judith is een vrouw waarvan het verhaal en de beeltenis door de eeuwen heen aan grote verandering onderhevig zijn geweest. De aankomende maanden is van Gustav Klimt de verleidelijke versie Judith I in het Gemeentemuseum Den Haag te zien. Echter, in het Oude Testament was Judith juist een deugdzame weduwe die een heldendaad verricht en haar volk redt. Als haar stadje Bethulia belegerd wordt door de Assyrische generaal Holofernes, gaat ze naar het kamp van de vijand. Daar probeert Holofernes haar te verleiden, maar ze voert hem dronken. In zijn slaap onthoofdt ze hem, en redt daarmee het Joodse volk. Judith is één van de weinige daadkrachtige vrouwen uit het Oude Testament, en daardoor is ze een inspiratie geweest voor vele kunstenaars en heeft ze zowel een politieke, religieuze, als seksuele betekenis gehad.
Michelangelo Caravaggio, Judith onthoofdt Holofernes, 1598-99, Galleria Nazionale d’Arte Antica, Rome
Judith is een afstandelijke jonge schoonheid die schuldbewust kijkt bij haar daad. Naast haar staat de lelijke oude dienstmeid Abra.
Er zijn speculaties dat Caravaggio Judith heeft gebaseerd op het tragische lot van zijn tijdgenote Beatrice Cenci. Zij werd met haar stiefmoeder mishandeld en opgesloten door haar rijke en machtige vader Francesco. Uiteindelijk besloot Beatrice haar vader te vermoorden. Vervolgens is ze door Paus Pius VIII in 1599 geëxecuteerd. De Romeinen hadden medelijden met Beatrice, waardoor ze een symbool werd van onschuld en onderdrukking.
Of dat nu waar is of niet, de precisie en realiteit van de scène suggereren dat Caravaggio een echte onthoofding heeft geobserveerd.
Donatello, Judith en Holofernes, ca. 1446-60, Palazzo Vecchio, Florence
Donatello heeft Judith weergegeven op het moment dat ze Holofernes de tweede klap met het zwaard gaat geven. De inscriptie op de sokkel luidt: Koninkrijken gaan ten onder aan luxe, steden verrijzen door deugdzaamheid. Zie hoe de nek van trots gestraft wordt door de hand van nederigheid.
Judith representeert hier nederigheid, met haar verhullende kleding en hoofddoek lijkt ze op de maagd Maria. De bijna naakte en dronken Holofernes symboliseert lust en bandeloosheid.
Het beeld was oorspronkelijk bedoeld om in de tuin van het paleis van de familie De’ Medici in Florence te staan. Met dit beeld wilde de machtige bankiersfamilie de aanklacht van tirannie tegen haar ontkrachten en zichzelf naar voren schuiven als verdediger van derepubliek. Later kreeg het beeldbetekenis als symbool van de republikeinse stadstaat Florence die zich verdedigt tegen de grote vijand van buiten.
Lucas Cranach, Judith met het hoofd van Holofernes, ca. 1530, Kunsthistorisches Museum, Wenen
Judith kijkt ons met haar fijne gezichtstrekken net niet aan. Met haar leren handschoenen houdt ze in de ene hand het afgehakte hoofd van Holofernes vast en in de andere hand het zwaard van gerechtigheid.
Cranach heeft Judith als een eigentijdse, aantrekkelijke Saksische prinses geschilderd. Er zijn meerdere versies van het schilderij. In een eerdere versie draagt Judith een medaille op haar baret. Deze medaille is ter nagedachtenis aan koning Lodewijk II van Hongarije die omkwam bij de Slag bij Mohács in 1526, tijdens een van de vele oorlogen tegen het leger van Süleyman I. Het is goed mogelijk dat Cranach zijn Judiths bedoeld heeft als symbool van het Christendom tegen de constante dreiging van het Ottomaanse Rijk.
Artemisia Gentileschi, Judith onthoofdt Holofernes, 1614-20, Galleria Uffizi, Florence
Een hoofd afhakken is hoogstwaarschijnlijk geen gemakkelijke klus. Met haar forse armen probeert Judith het zwaard door de hals van Holofernes te snijden. De dienstmeid Abra houdt Holofernes tegen het bed gedrukt, terwijl hij zich probeert los te worstelen.
Artemisia Gentileschi heeft ervoor gekozen om de Bijbelse Judith af te beelden als een sterke vrouw. Dat ze zich identificeerde met Judith als iemand die haar eigen lot in handen neemt, blijkt uit de armband die Judith draagt. Daarop zijn cameeën te zien van Artemisia’s naamgenoot, de Griekse godin van de jacht Artemis.
Gentileschi, een van de weinige vrouwelijke kunstenaars van haar tijd, schilderde haar Judith aan het Florentijnse hof van Cosimo II, maar het schilderij raakte al snel in de vergetelheid. Het werd verbannen naar de donkerste hoeken van de Uffizi in Florence om pas in de 20ste eeuw te worden hergewaardeerd.
Gustav Klimt, Judith 1 (en de kop van Holofernes), 1901, Belvedere, Wenen
Ze kijkt ons met toegeknepen ogen aan. Klimts Judith I is een verleidster met haar gitzwarte bos haar, haar grote gouden choker en haar ontblote borst. Klimt heeft het hoofd van Holofernes maar half weergegeven, Judith staat centraal.
In de 19de eeuw ontstaat er interesse in het wezen van de vrouw. Dat begint bij de medischewetenschap en de psychoanalyse, en vindt zijn weg naar de literatuur, het theater en vervolgens de beeldende kunst. Vrouwen worden ingedeeld in verschillende typen, zoals het kindvrouwtje, de gevallen vrouw, en de femme fatale.
De Bijbelse Judith leent zich opvallend goed voor de laatste categorie, in wier handen de man gedoemd is te sterven. Ze voldoet evenzeer aan Freuds theorieën over castratieangst. Klimts Judith is gebaseerd op een stereotype, en toch is ze opvallend menselijk geschilderd. Met een blos op haar wangen, open mond en halfgesloten ogen is ze in extase.
This article was published on 2 April 2016 in FD Persoonlijk, the magazine of Het Financieele Dagblad.
